مسائل و حوادث پس از مشروطه مطالعات نهم

در دوره حکومت مظفرالدین شاه رویدادی بزرگ در ایران رخ داد که به دنبال آن، نظام پادشاهی استبدادی، جای خود را به پادشاهی مشروطه داد که در آن، اختیارات شاه بر اساس قانون محدود می‌شد و نهادهایی مانند مجلس شورا و هیئت وزیران می‌توانست در اداره کشور دخالت کند.

اوضاع ایران و جهان در آستانه نهضت مشروطه

از میانهٔ دوران سلطنت ناصرالدین شاه، با افزایش نفوذ و دخالت انگلستان و روسیه در ایران، اوضاع سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ایران رو به افول نهاد. این روند، در دوران پادشاهی مظفرالدین شاه، به سبب ضعف و ناتوانی او، فزونی یافت.

در مقابل، مردم ایران که طعم تلخ استعمار را چشیده بودند و می‌دانستند که حکومت استبدادی کشورشان نیز قادر به مبارزه با استعمارگران نیست، با تکیه بر آموزه‌های دین اسلام و مذهب شیعه، به‌تدریج به تکاپوی اصلاح اوضاع کشور برآمدند. رهبری مردم در این تحولات را بیش‌تر علما بر عهده داشتند.

کشورهای استعمارگر اروپایی که از چهار قرن قبل، غارتگری و چپاول گستردهٔ خود را در قاره‌های آسیا، آمریکا و آفریقا آغاز کرده بودند، پس از «انقلاب صنعتی» تلاش می‌کردند تا تمامی جهان را در چنگ خود بگیرند و از منافع اقتصادی آنها بهره‌مند شوند. یکی  از برنامه‌های آنها، تضعیف حکومت‌های مستقل در سراسر جهان و در نهایت تبدیل آن کشورها به مستعمرات کشورهای قدرتمندی چون انگلستان بود. آنها همچنین با ایجاد فرقه‌های جدید و دامن زدن به اختلافات مذهبی و اجتماعی، سعی کردند تا نیروی مقاومت مردمی را در این کشورها تضعیف کنند. این در حالی بود که علما برای اصلاح امور ایران و تقویت بنیان‌های کشور، در حال تلاش جدی بودند.

از اواسط دوران قاجار، برخی شروع به تمجید از ویژگی‌های تمدن غربی و حکومت‌های مشروطه کردند و در مقابل، اوضاع نابسامان کشور را بیان می‌کردند. بعضی از روشنفکران این دوران، پذیرش بی‌چون و چرای اندیشه‌های غربی و خودباختگی در برابر غرب را ترویج می‌کردند و نهضت اصلاح‌طلبی مردم ایران را که بر اساس عدالت‌خواهی و نفی استعمار بود، با عقاید و اندیشه‌های غربی، در می‌آمیختند.

نهضت مشروطه چگونه رخ داد؟

موفقیت نهضت تنباکو و قتل ناصرالدین شاه در پی آن، انگیزهٔ مردم برای مبارزه با استبداد و سلطهٔ خارجی را بیشتر کرده بود. مظفرالدین شاه نیز، شاهی نالایق  بود که توانایی سامان دادن به کشور را نداشت و ماجرای هزینه‌های سنگین سفر او به خارج از کشور در عین وضعیت بد اقتصادی مردم، موجب ناراحتی‌های فراوانی شده بود. چنین اوضاعی در کنار برخی توهین‌ها به مقدسات دینی مردم از سوی برخی کارگزاران کشورهای استعمارگر در ایران، سبب به وجود آمدن اعتراضات مردمی به رهبری علمای تهران و در رأس آنها، آیت اللّه بهبهانی و آیت اللّه سیدمحمد طباطبایی بود.

یکی دیگر از عواملی که جریان مشروطه را سرعت بخشید، ماجرای فلک شدن برخی از تجار بود. در آن زمان، قیمت برخی کالاهای اساسی مانند نان و قند بالا رفت. برخی از مردم به همراه تعدادی از تاجران قند به این گرانی اعتراض کردند. حاکم تهران به جای آنکه به شکایت آنان رسیدگی کند، به آنها توهین کرد و تاجران را فلک کرد. در نتیجه اعتراضات ادامه یافت و عده‌ای از علما با تحصّن (بست نشینی) در حرم حضرت عبدالعظیم از مردم حمایت کردند. از جمله خواسته‌های حاضرین در این تحصن یک‌ماهه که آیت اللّه بهبهانی و آیت اللّه سید محمد طباطبایی در رأس آنها قرار داشتند، تشکیل عدالت خانه در تمام شهرها و عمل به قانون اسلامی به شکل دقیق بود که با قول همکاری شاه، این تحصّن، به اتمام رسید. اما پس از چندی، مظفرالدین شاه به تعهدات خود عمل نکرد.

مهاجرت علما، تحصّن در سفارت و صدور فرمان مشروطه

در پی تشکیل نشدن عدالت خانه و شدید شدن اعتراضات، شهر حالت نیمه تعطیل به خود گرفت و آیت اللّه طباطبایی و بهبهانی که پیشرفت کار را بدون همراهی آیت اللّه شیخ فضل اللّه ناممکن می‌دیدند، از او خواستند تا به جمع معترضان بپیوندند. شیخ فضل اللّه نوری که بزرگترین عالم تهران بود، با آنان همراه شد و در پی او، اکثر روحانیون تهران به معترضان ملحق شدند. در نهایت، جمعی چند هزار نفره، برای به دست آوردن مطالبات خود، راهی قم شدند و با ارسال نامه به عالمان دیگر شهرها و مراجع در عراق، بسیاری از ایشان را با خود همراه کردند.

با خروج علما از تهران، در شهر شایعه شد که دولت قرار است تجار و کسبه‌ای را که جزء معترضان هستند، تحت فشار قرار دهد. از این رو، جمعی از آنها به‌تحریک برخی وابستگان انگلستان، به سفارت این کشور پناه بردند. به تدریج، جمعیت تحصّن کنندگان در سفارت افزایش یافت و به هزاران نفر تاجر، کاسب، طلبه و عموم مردم رسید.

اعضای سفارت از این فرصت استفاده کردند و با پذیرایی از مردم، به تأثیرگذاری بر خواسته‌های آنان پرداختند و بیشتر مردم نیز، از سیاست پیچیدهٔ استعماری انگلیس و سوء استفاده این کشور از تحصّن آنها، غافل بودند. بسیاری از مردم برای اولین بار در سفارت با واژهٔ «مشروطه» آشنا شدند و انگلیسی‌ها و غربگرایان به آنان القا کردند که باید همچون انگلستان، مشروطه و مجلس شورا بخواهند.

شورش هم‌زمان مردم در برخی دیگر از ولایت‌ها و تعطیلی بازارها و مساجد در تهران، در نهایت موجب صدور فرمان تشکیل مجلس شورا از سوی مظفرالدین شاه در مرداد ماه سال 1285 شد. پس از آن، عده‌ای از سیاستمداران مشروطه‌خواه، به سرعت قانون اساسی را تدوین کردند.

2- چه جریان‌هایی با چه تفاوت‌هایی در نهضت مشروطه نقش مؤثری داشتند؟ علما و روشنفکران در رهبری انقلاب مشروطیت قرار داشتند و قشرهای مختلفی مانند تجار، پیشه وران و کارگران نیز نقش موثری داشتند.

مسائل و حوادث پس از مشروطه

حکومت مشروطه از همان ابتدا پیروزی، با مسائل و مشکلات مختلف داخلی و خارجی روبه‌رو شد که باعث شد هدف‌های اصلی جنبش مشروطه‌خواهی، به شکل کامل محقق نگردد. برخی از این حوادث عبارت بود از:

الف) تدوین متمّم قانون اساسی و شدت گرفتن اختلاف‌ها

تنظیم شتابان قانون اساسی توسط نمایندگان موجب بروز کاستی‌هایی در آن شد. این کاستی‌ها، آیت اللّه شیخ فضل اللّه نوری و جمعی زیادی از علما و دلسوزان را واداشت تا خواستار افزودن برخی متمّم‌ها به قانون اساسی شوند. با تلاش‌ها و مجاهدت‌های جدّی آیت اللّه شیخ فضل اللّه نوری، بخش‌هایی در متمّم قانون اساسی تصویب شد که بنابر آن، باید چند نفر از مجتهدان و فقیهان اسلام که با شرایط و زمان خود آشنا بودند، در مجلس شورا شرکت می‌کردند تا قانون‌های مصوب، مخالف قواعد اسلامی نباشد.

ب) تعطیلی مجلس

مظفرالدین شاه مدت کوتاهی پس از صدور فرمان مشروطه درگذشت. محمدعلی‌شاه، جانشین او، پادشاهی مستبد بود. او با پشتیبانی دولت روسیه و حمایت طرف‌داران حکومت استبدادی، تصمیم گرفت حکومت نوپای مشروطه را نابود سازد. پس از چند ماه اختلاف و درگیری موافقان و مخالفان مشروطه و حوادثی مانند قتل صدراعظم شاه و سوء قصد به جان شاه، به دستور محمدعلی‌شاه، مجلس به توپ بسته شد و منحل گردید.

با تعطیلی مجلس، گروهی از مشروطه‌خواهان به اروپا رفتند. اما مردم و علما در داخل کشور به مقاومت پرداختند. مقاومت اصلی از سوی تبریز و به سردمداری ستارخان و باقرخان و با حمایت مراجع نجف شکل گرفت. در این زمان، طرف‌داران مشروطه در گیلان و اصفهان، در پی انتشار خبر مقاومت مردم تبریز، راهی تهران شدند و آن را تصرف کردند. پس از فتح تهران و تشکیل مجلسی فوق‌العاده، شاه برکنار شد و پسر نوجوانش، احمد شاه، جانشین او شد.

پ) شهادت شیخ فضل الله نوری

با پیروزی دوباره مشروطه خواهان، انتظار می‌رفت که دشمنان واقعی نهضت، مجازات شوند. اما آنها رها شده و محمدعلی شاه نیز بدون محاکمه به خارج کشور منتقل شد. همچنین، در اولین روزها، جمعی از علما دستگیر شدند و شیخ فضل اللّه نوری نیز پس از یک محاکمهٔ نمایشی، به شکلی دردآور اعدام شد.

شهادت مظلومانهٔ بزر گترین عالم تهران در جریان نهضت مشروطه که قبل از آن در نهضت تنباکو نیز نقش مؤثری داشت، نشانه‌ای از انحراف در مسیر مشروطه بود که از مدت‌ها قبل، شروع شده بود. شیخ فضل اللّه نوری با مشروطهٔ منطبق بر ارزش‌های غربی مخالف بود و طرف‌دار مشروطه شرعی بر پایه ارزش‌های اسلامی بود.

3- چه حوادث مهمی در فاصله فرمان مشروطیت تا آغاز جنگ جهانی اول رخ داد؟

4- مهم‌ترین موانع و مشکلات داخلی نظام مشروطه را توضیح دهید.
1) حمایت مستبدان داخلی با پشتیبانی روسیه در دورهٔ محمدعلی شاه 2) به دست گرفتن رهبری انقلاب مشروطه به دست کسانی که به اسلام اعتقادی نداشتند و درصدد بودند که افکار و فرهنگ اروپایی را در ایران گسترش دهند.

ت) افزایش دخالت‌های خارجی

هم زمان با وقوع انقلاب مشروطیت در ایران، آلمان و متحدانش، یعنی ایتالیا، اتریش و مجارستان، به یک قدرت بزرگ اروپایی تبدیل شده و در صدد دست اندازی بر مستعمرات دیگر کشورها بودند. انگلستان و روسیه برای مقابله با قدرت روزافزون آلمان و متحدانش، تصمیم گرفتند به جای رقابت، با یکدیگر همکاری کنند. به همین دلیل، این دو کشور طی قرارداد 1907 ایران را میان خود تقسیم کردند. پس از آن، روسیه با خیالی آسوده در امور داخلی ایران مداخله می‌کرد و اجازه نمی‌داد که دولت و مجلس اوضاع آشفتهٔ کشور را سر و سامان دهند. علاوه بر این، نیروهای روسیه وارد خاک ایران شدند. آنها در تبریز تعدادی از مشروطه‌خواهان را کشتند و در مشهد نیز حرم امام رضا (ع) را به گلوله بستند.

5- پس از مطالعهٔ متن، به نقشه دقت کنید و بگویید: الف) روسیه و انگلستان در قرارداد 1907 تقریباً کدام نواحی ایران را تحت نفوذ خود گرفتند؟ ایران را به سه منطقه تقسیم کردند: 1) منطقه شمالی تحت نفوذ روسیه  2) منطقه جنوب تحت نفوذ انگستان  3) منطقه بی‌طرف که شامل کویرها و بیابان‌های بی آب و علف بود متعلق به یاران شناخته شد.
ب) هدف انگلستان و روسیه از امضای قرارداد 1907 چه بود؟ جلوگیری از حضور کشورهای تازه قدرتمند شده اروپا مانند آلمان و ایتالیا و…
پ) قرارداد 1907 چه نتایجی برای ایران داشت؟ دوباره اوضاع کشور آشفته و نابسامان شد و نفوذ و دخالت بیگانگان دوباره افزایش یافت. البته عده‌ای از مردم مانند دلیران تنگستان در جنوب به مبارزه و شورش علیه بیگانگان پرداختند.

ث) وقوع جنگ جهانی اوّل

جنگ جهانی اوّل در سال 1914 م / 1293 ش آغاز شد. در یک سوی این جنگ، کشورهایی قرار داشتند که به متحدین معروف بودند و در سوی دیگر آن، کشورهایی که به متفقین مشهور شدند؛ جنگ جهانی اوّل پس از چهار سال با پیروزی متفقین به پایان رسید. بر اثر این جنگ، میلیون‌ها نفر کشته، زخمی و آواره شدند و خسارت‌ها و ویرانی‌های زیادی به بار آمد.

متحدین و متفیق در جنگ جهانی اوّل

متحدین = آلمان، ایتالیا، اتریش، مجارستان، عثمانی
متفقین = انگلستان، روسیه، فرانسه، در اواخر جنگ (امریکا)

دولت ایران در ابتدای جنگ جهانی اوّل بی‌طرفی کامل خود را اعلام کرد اما انگلستان، روسیه و عثمانی این بی‌طرفی را نادیده گرفتند و نیروهای خود را وارد ایران کردند. پس از آن، برخی مناطق ایران صحنهٔ نبرد نیروهای روسیه و انگلستان با قوای عثمانی شد.

در برخی از نواحی ایران مانند بوشهر، فارس و خوزستان، نیروهای مردمی از جمله عشایر غیور به مقابله با قوای اشغالگر انگلیسی برخاستند. از جمله دلیرمردان تنگستانی به فرماندهی رئیسعلی دلواری با ایثار جان خویش ضربهٔ سنگینی به اشغالگران وارد آوردند.

جنگ جهانی اوّل موجب بی‌ثباتی و آشفتگی بیشتر اوضاع ایران شد. به دلیل حضور نیروهای اشغالگر و درگیری‌های نظامی، دولت مرکزی به نهایت ضعف رسید و تسلط خود را بر امور کشور از دست داد. نافرمانی و سرپیچی از فرمان دولت مرکزی گسترش یافت و امنیت و آسایش مردم از بین رفت. در آن سال‌ها، ایرانیان دچار مصیبت‌های بزرگی مانند قحطی، فقر، گرسنگی و شیوع بیماری‌های واگیردار شدند و افراد زیادی جان خود را از دست دادند.

6- آثار و پیامدهای سیاسی و اجتماعی جنگ جهانی اوّل در ایران را از متن درس استخراج و فهرست کنید.
سیاسی: 1) ایجاد مانع در ادامه انقلاب مشروطیت 2) وابستگی و نفوذ دوباره بیگانگان و آغاز مجدد دخالت‌های بیشتر آنها 3) بی‌ثباتی و آشفتگی بیشتر کشور
اجتماعی: 1) نافرمانی و سرپیچی از فرمان دولت مرکزی گسترش یافت   2) امنیت و آسایش مردم از بین رفت  3) بلایا و مصیبت‌های بزرگی مانند قحطی، فقر و گرسنگی و شیوع بیماری‌های واگیردار افزایش یافت.