معنی درس رستم و اشکبوس فارسی دهم

پی دی اف معنی درس رستم و اشکبوس ، خلاصه داستان رستم و اشکبوس به زبان ساده ، متن شعر رستم و اشکبوس فارسی دهم ، معنی کلمات شعر رستم و اشکبوس

معنی شعر رستم و اشکبوس فارسی دهم

معنی درس یازدهم فارسی دهم فنی رستم و اشکبوس

درس یازدهم صفحه 95 کتاب فارسی (1) سال تحصیلی: 1402-1403

خروش سواران و اسپان ز دشت           ز بهرام و کیوان همی برگذشت

دلبری كجا نام او اشكبوس                            همی بر خروشيد بر سان كوس

كجا : كه

بر خروشيد : فریاد كشيد

کوس : طبل بزرگ

اشكبوس : مشبّه

برسان : مثل    ، مانند ، ادات تشبيه

كوس : مشبّهٌ به

وجه شبه : برخروشيدن

معنی : پهلوانی كه نام او اشكبوس بود مثل طبل خروشيد و فرياد زد .

بيامد كه جويد ز ايران نبرد                         سر هم نبرد اندر آرد به گرد

نبرد : حريف

گرد : خاک

ايران : مجازاً لشكر ايران

سر هم نبرد به گرد آوردن : كنايه از شكست دادن ، معادل پوزه ی کسی را به خاک مالیدن

معنی : آمد كه از بين لشكريان ايران حريفی پيدا كند و با حريف خود بجنگد و او را شكست دهد .

بشد تيز رهّام با خود و گبر                          همی گرد رزم اندر آور به ابر

بشد : رفت

تيز : تند

خود : گلاه جنگ

گبر : زره ، خفتان ، جوشن

رزم : جنگ

مصراع دوم بيت اغراق دارد

ابر و گبر : جناس ناقص اختلافی

خود ، گبر ، رزم : مراعات نظیر

معنی : رهّام با كلاه خود و لباس جنگ ( مسلّح ) خيلی سريع به ميدان جنگ آمده بود و سرعت او سبب شده بود كه گرد و خاک به آسمان رود .

برآويخت رهّام با اشكبوس                     برآمد ز هر دو سپه بوق و كوس

برآويخت : جنگ كرد ، گلاویز شد

بوق و كوس برای ايجاد هيجان به صدا درآمد

معنی : رهّام با اشكبوس گلاويز شد و هر دو سپاه برای ايجاد هيجان در جنگ ، بوق و كوس نواختند .

به گرز گران دست برد اشكبوس                    زمين آهنين شد سپهر آبنوس

گرز : وسيله‌ای جنگی

گران : سنگين

آبنوس : درختی است مخصوص نواحی معتدل ( هند و ماداگاسکار و جزیره ی موریس ) که چوب آن سنگین و سخت و گرانبها است .

زمين و سپهر : تضاد و تناسب یا مراعات نظیر

سپهر آبنوس : كنايه از بلندشدن گرد و خاک

اغراق در بیان عظمت گرز اشکبوس است .

معنی : اشكبوس با گرز محکم و سنگين خود جنگ را آغاز كرد ، زمين برای تحمّل ضربه‌های گرز او مثل آهن شد و آسمان پر از گرد و غبار شد .

برآهیخت رهّام گرز گران                  غمی شد ز پيكار دست سران

برآهيخت : بلند كرد ، برداشت

گران : سنگين

غمی شد : خسته شد

سران : استعاره از سرداران و فرماندهان

سران ، گران : جناس ناقص اختلافی

پيكار : جنگ

معنی : رهّام گرز سنگينش را برداشت ، دست دو پهلوان از جنگ با گرز خسته شد .

چو رهّام گشت از كشانی ستوه            بپيچيد زد روی و شد سوی كوه

ستوه : درمانده ، خسته ، ملول

بپیچيد زو روی : كنايه از صرف نظر كردن ، فرار كردن ، خودداری کردن [ از جنگ ]

معنی : وقتی که رهّام از دست اشكبوس خسته شد از جنگ كردن صرف نظر كرد و به سمت كوه رفت.

ز قلب سپه اندر آشفت توس                      بزد اسب كايد بر اشكبوس

قلب : مركز

برای قلب سپه دو حرف اضافه آمده كه ويژگی سبک خراسانی می‌باشد .

معنی : توس فرمانده سپاه از مركز سپاه عصبانی شد و اسبش را هِی كرد كه به سمت اشكبوس بيايد .

تهمتن برآشفت و با توس گفت                   كه رهّام را جام باده ست جفت

تهمتن : لقب رستم ( به معنای درشت اندام و قوی هيكل )

جفت بودن : كنايه از قرين و همنشين بودن

رهّام را جام باده ست جفت : تشخیص دارد یار و هم نشین بودن را به جام باده نسبت داده است .

معنی : رستم عصبانی شد و به توس گفت كه رهّام اهل بزم و شرابخواری است و اهل جنگيدن نيست .

تو قلب سپه را به آیين بدار                         من اكنون پياده كنم كارزار

قلب : مركز سپاه

كارزار : جنگ

معنی : تو مركز سپاه را طبق شيوه‌ی گذشته نگه دار، من الان پياده به جنگ می‌روم .

كمان به زه را به بازو فكند                                به بند كمر بر ، بزد تير چند

كمان به زه : كنايه از آماده بودن كمان

زه : رشته ی باريک تابيده از روده گوسفند ، ابريشم يا فلز

برای بند كمر دو حرف اضافه آورده : ويژگی سبک خراسانی

معنی : رستم كمان آماده به تيراندازی‌اش را به بازو افكند و به كمربندش هم چند تير زد .

خروشيد كای مرد رزم آزمای                        هماوردت آمد مشو باز جای

خروشيد : فرياد زد

رزم آزمای : جنگ جو

« ت » در كلمه هماوردت : مضافٌ اليه

مشو باز جای : فرار نكن

معنی : فرياد زد كه ای مرد جنگجو حريف تو آمد ، از ميدان فرار مكن .

كشانی بخنديد و خيره بماند                 عنان را گران كرد و او را بخواند

خيره : متعجّب

عنان را گران كردن كنايه از نگه داشتن اسب

بخواند : صدا كرد

گران : سنگين

معنی : اشكبوس كشانی خنديد و تعجّب زده شد ، افسار اسب را كشيد و ايستاد و او را صدا كرد .

بدو گفت خندان كه نام تو چيست                    تن بي سرت را كه خواهد گريست؟

معنی : به او گفت كه تو از كدام خاندان و تبار هستی ؟ بعد از اين كه مُردی چه كسی برايت عزاداری می كند ؟ ( منظور : حتماً می ميری )

تهمتن چنين داد پاسخ كه نام                   چه پرسی كزين پس نبينی تو كام

تهمتن : لقب رستم

چه پرسی : استفهام انكاری

معنی : رستم اين گونه پاسخ داد كه چرا نام مرا می‌پرسی ( نپرس ) كه از اين به بعد تو به آرزويت نمی‌رسی چون می ميری .

مرا مادرم نام مرگ تو كرد                     زمانه مرا پتک ترک تو كرد

مصراع اوّل واج آرايی صامت / م / دارد که تداعی کننده ی مرگ است .

« را » درعبارت ( مرا مادرم نام مرگ تو کرد ) در مصراع اوّل از نوع فکّ اضافه است . یعنی مادرم نام ِ مرا مرگ تو گذاشت .

مرگ و ترگ : جناس ناقص اختلافی

بيت دارای طنز است .

پتک : چكش

ترگ : كلاه خود

معنی : مادر من نام مرا مرگ تو نهاد ، روزگار مرا وسيله ی مرگ تو قرار داد .

كشانی بود گفت بی بارگی                     به كشتن دهی سر به يكبارگی

باره : اسب ، فرس

سرمجازاً : وجود

معنی : كشانی گفت : بدون اسب ؟ همين الان می ميری ،  بدون اسب آمده‌ای ؟ اكنون سرت را به باد می ‌دهی .

تهمتن چنين داد پاسخ بدوی                كه ای بيهده مرد پرخاشجوی ،

پياده نديدی كه جنگ آورد                  سر سركشان زير سنگ آورد ؟

موقوف المعانی  : علامت موقوف المعانی  بودن « ، » است که انتهای بیت اوّل آمده است .

پرخاش جو : ستيزه جو ،  جنگ جو ، دلير ، فتنه جو ، رزم آور

بيت دوم استفهام تأكيدی است

جنگ و سنگ : جناس ناقص اختلافی

سركش : ياغی ، زورگو

سر زير سنگ آوردن كنايه از شكست دادن

مصراع دوم بيت دوم واج آرايی صامت / س /  و مصوّت / ـَـ /

معنی : رستم اين گونه پاسخ داد كه ای جنگ جویی كه بيهوده می جنگی ، نديده ای كه انسان پياده به جنگ آيد و موفّق شود و زورگويان و ياغيان را به زير بيندازد و نابود كند ؟

به شهر تو شير و نهنگ و پلنگ                   سوار اندر آيند هر سه به جنگ ؟

بيت استفهام انكاری دارد.

واج آرايی صامت / ن / ، / گ /

بيت دارای تحقير و تمسخر اشكبوس

هر سه حيوان نماد قدرت و شجاعت و با هم تناسب یا مراعات نظیر

معنی : مگر در شهر تو شير نهنگ و پلنگ ( جانوران معروف به قدرت ) سواره به جنگ می آيند ؟

هم اكنون تو را ای نبرده سوار                 پياده بياموزمت كارزار

نبرده : جنگ جو ( صفت نسبی )

كارزار : جنگ

بيت : آموزش پیاده جنگیدن ، تحقير و تمسخر اشكبوس

معنی : اكنون به جنگ تو می‌آيم ای جنگ جوی سوار بر اسب و پياده جنگيدن را به تو ياد می دهم .

پياده مرا زان فرستاده توس                            كه تا اسب بستانم از اشكبوس

توس : فرمانده سپاه ايران

بيت : تحقير و تمسخر اشكبوس

معنی : تو آن قدر كم توان و بی كفايت هستی كه توس با ديدن تو به اين فكر افتاده است كه به راحتی می‌توان اسب تو را از چنگت ربود و به همين خاطر مرا ، كه به نظر تو سرباز پياده‌ای بيش نيستم فرستاده است تا تو را از اسبت پایين بكشم و سوار بر اسبت شوم .

كشانی پياده شود ، همچو من                         بدو روی خندان شوند انجمن

مصراع دوم كنايه از تمسخر كردن

انجمن : محلّ جمع شدن مجازاً مردم سپاه

معنی : اشكبوس كوشانی هم مثل من پياده شود و مردم او را مسخره كنند و به او بخندند .

پياده به از چون تو پانصد سوار           بدين روز و اين گردش كارزار

گردش : مجازاً محل ، میدان

معنی : در اين روزگار و در چنين دورانی پياده ی جنگی بهتر از پانصد سوار مثل توست .

كشاني بدو گفت : با تو سیلح                       نبينم همی جز فسوس و مزیح

فسوس : مسخره کردن

مزیح : غیر جدّی بودن ، ممال مزاح

معنی : اشكبوس كوشانی به او گفت با تو سلاحی به غير از مسخره كردن و جدّی نبودن چيز ديگری نمی‌بينم .

بدو گفت رستم كه تير و كمان                    ببين تا هم اكنون سرآری زمان

تير و كمان : مراعات نظير

سرآری زمان : كنايه از بمیری ، دوره و زمان تو به پایان رسد

كمان و زمان : جناس ناقص اختلافی

معنی : رستم به او گفت كافی است كه تير و كمانم را نگاه كنی تا از ترس بميری .

چو نازش به اسب گران مايه ديد                    كمان را به زه كرد و اندر كشيد

معنی : وقتی كه رستم ديد تمام فخر و تفاخر او به اسب گران بهايش است كمان را آماده‌ی تيراندازی كرد.

يكی تيز زد بر بر اسب اوی                     كه اسب اندر آمد ز بالا به روی

بر اوّل : به

بر دوم : پهلو

بر اوّل و بر دوم : جناس تام

اوی و روی : جناس ناقص اختلافی

معنی : تیری به پهلوی اسب او زد و اسب با صورت به افتاد .

بخنديد رستم به آواز گفت                      كه بنشين به پيش گران مايه جفت

آواز : صدای بلند

گفت و جفت : جناس ناقص اختلافی

گران مايه : گران قدر

جفت : كنار ، پهلو

اين قسمت طنز دارد .

معنی : رستم خنديد و با صدای بلند گفت بشين پيش اسب گران قََدرَت و غصّه اش را بخور ( برایش ماتم بگیر ) .

سزد گر بداری سرش در كنار                      زمانی برآسايی از كارزار

سزد : سزاوار است

كنار : آغوش

برآسايی : خلاص شوی

كارزار : جنگ

معنی : سزاوار است اگر سرش را در آغوش بگيری و زمانی از جنگيدن خلاص شوی .

كمان را به زه كرد زود اشكبوس                       تنی لرز لرزان و رخ سندروس

كل بيت : واج آرايی صامت /  ز /

سندروس : صمغی زرد است كه روغن كمان از آن گرفته می‌شود ( در اين جا زرد بودن مورد نظراست)

معنی : اشكبوس زود كمانش را آماده ی پرتاب كرد در حالی تنش مثل بيد می‌لرزيد و رنگ صورتش از ترس زرد شده بود .

به رستم بر آنگه بباريد تير                      تهمتن بدو گفت بر خيره خير ،

همي رنجه داری تن خويش را            دو بازوی و جان بد انديش را

دو بيت موقوف المعانی هستند   .

مصرع اوّل به رستم بر : ويژگی سبک خراسانی

خيره خير : كنايه از كار بيهوده كردن

معنی : بعد از آن شروع كرد رستم را تيرباران كردن رستم به او گفت بيهوده خودت را خسته می كنی و دو بازويت را خسته می‌كنی .

تهمتن به بند كمر برد چنگ                    گزين كرده يک چوبه تير خدنگ

گزين : انتخاب

چوبه : واحد شمارش تير ( ممیز )

خدنگ : درختی بسيار سخت كه از چوب آن تير و نيزه و زين اسب سازند .

معنی : رستم دستش را به سمت كمربندش برد و يک چوبی كه از جنس چوب خدنگ بود انتخاب كرد .

يكی تير الماس پيكان چو آب                  نهاده بر او چار پرّ عقاب

تير : مشبّه

الماس : مشبّهٌ به

معنی : تيری انتخاب كرد كه نوک آن مثل الماس تيز بود و چهار پرّعقاب هم به آن وصل بود .

كمان را بماليد رستم به چنگ                        به شست اندر آورده تير خدنگ

بماليد : لمس

خدنگ : درختی است بسیار سخت که از چوب تیر و نیزه و زین اسب سازند .

معنی : رستم كمان را در چنگ گرفت و به شست تير خدنگ را آماده ی پرتاب كرد . ( شست به انگشتر مانندی از جنس استخوان بود كه در انگشت شست می‌كردند و در وقت كمان داری به زه كمان را با آن می‌گرفتند ) .

بر او راست خم كرد و چپ كرد است                 خروش از خم چرخ چاچی بخاست

چاچ شهری بوده است كه در آن تير و كمان های خوب محكم می‌ساختند .

اين بيت : واج آرايی صامت / خ /

راست اوّل : دست راست

راست دوم : صاف و مستقیم

راست اوّل و راست دوم : جناس تام

راست و چپ : تضاد

خروش : بانگ و فرياد

راست دوم و خم : تضاد

چرخ چاچی : استعاره از كمان

مصراع دوم : تشخيص

معنی : رستم برای پرتاب تير است دست راست را خم و دست چپ را كه كمان در آن بود راست كرد ؛ آن گاه خروش ازكمان برخاست .

چو سو فارش آمد به پهنای گوش                   ز شاخ گوزنان برآمد خروش

سوفار : دهانه‌ی تير

شاخ گوزنان : مجازاً كمان

معنی : همين كه انتهای تير به گوش رستم نزديک شد ، از كمان فريادی برخاست ، ( گاهی كمان را از شاخ گوزن می‌ساختند .)

چو بوسيد پيكان سر انگشت اوی                   گذر كرد بر مهره ی پشت اوی

بوسيد : مجازاً تماس پیدا کرد

مصرع اوّل : تشخيص

اوی اوّل : مرجع رستم

بر : سينه

اوی دوم : مرجع اشكبوس

كلّ بيت : اغراق

معنی : وقتی كه نوک تيز تیر با سر انگشت او تماس پيدا كرد ، تیر از مهره ی پشت كمر اشكبوس گذر كرد .

بزد بر بر و سينه‌ی اشكبوس                    سپهر آن زمان دست او داد بوس

سپهر : آسمان

كلّ بيت : اغراق در ميزان تقدير و تحسينی كه نسبت به رستم ابراز شده تا آن حد كه حتّی آسمان به دستانش بوسه زد .

معنی : تير را به سينه‌ی اشكبوس زد ، آسمان هم حتّی رستم را مورد تحسين و قدردانی قرار داد .

قضا گفت گير و قدر گفت ده                      فلک گفت احسنت و مه گفت زه

ده ، زه : جناس ناقص اختلافی

زه :  ادات تحسين ، آفرین

تکرار گفت

معنی : سرنوشت به اشكبوس گفت تير را بگير و به رستم گفت تير را بزن .

كشانی هم اندر زمان جان بداد                    چنان شد كه گفتی ز مادر نزاد

معنی : اشكبوس همان لحظه جان داد چنان كه گويی از مادر زایيده نشده است .